Þorsteinn Sæmundsson

Þorsteinn var landskunnur fyrir störf sín, m.a. rannsóknir á norðurljósum og að sinna útgáfu Íslandsalmanaksins um langt skeið. Stjörnuáhugamenn minnast hans sérstaklega fyrir það merka framtak að stofna Stjörnuskoðunarfélag Seltjarnarness, þann 11. mars 1976. Það gerði hann ásamt nokkrum eldhugum þ. á m. Sigurði Árnasyni húsasmíðameistara sem hafði fjármagnað kaup á stjörnusjónauka, þeim stærsta og fullkomnasta sem þá var á Íslandi. Tilgangurinn, sagði Þorsteinn eitt sinn í blaðaviðtali „er fyrst og fremst sá að stjörnuskoðendur geti komið saman og skipst á skoðunum um áhugamál sitt“.

Sjónaukinn var settur upp á einn af fjórum turnum á þaki Valhúsaskóla og fyrir atbeina Þorsteins var síðar reist hvolfþak sem hýsir hann. Þarf vart að skýra hve gæfusamt skref stofnun félagsins varð stjörnuáhugamönnum, sem fram að því höfðu hvorki athvarf né vettvang til þess að dafna. Þorsteinn sinnti formennsku í félaginu fyrstu árin en steig þá til hliðar og lét öðrum eftir að reka félagið. En hann hélt áfram að veita félagsmönnum upplýsingar um hvað væri að gerast innan stjörnufræðinnar enda voru tengsl félagsmanna á þeim tíma við önnur stjörnuskoðunarfélög erlendis ekki til staðar og Internetið ekki komið til sögunnar. Þorsteini var ætíð mjög annt um Stjörnuskoðunarfélagið, fylgdist vel með starfseminni og var um árabil tíður gestur á fundum. Var hann gerður að heiðursfélaga árið 2016, þegar félagið varð 40 ára.

Kynni mín af Þorsteini hófust á fræðslufundi hjá Stjörnuskoðunarfélagi Seltjarnarness árið 1992. Þá var hann auðvitað löngu þjóðþekktur stjörnufræðingur en ég stjörnuáhugamaðurinn að stíga fyrstu skrefin við að ljósmynda geimþokur. Ég hafði tekið með á fundinn nokkrar myndir af stjörnuþokum, sennilegast til þess að sýna öðrum félögum. Í stjörnuljósmyndun á þeim árum tíma voru myndir teknar á filmur en ég hafði notað vetnis-/niturgas, aðferð sem þekktist ekki hér, til þess að auka ljósþol og ná dýpri dráttum í geimþokurnar en gera mátti með öðrum hætti. Þorsteinn gaf sér tíma til að skoða myndirnar, hrósa og hvetja, sem var undirrituðum auðvitað mikilvægt veganesti. Ég vil trúa að hann hafi búið yfir ríkum skilningi á hlutskipti stjörnuáhugamanna sem eigast við svo erfið skilyrði hér á landi, að mikla eljusemi þarf til þess að gefast ekki upp og hætta. Kannski var það vegna þess að hann ákvað mjög ungur að verða stjörnufræðingur og kynntist því á eigin skinni hvað er að norpa berskjaldaður úti í kulda við stjörnuathuganir og myndatökur.

Eftir þessi kynni var ísinn brotinn og með árunum styrktust vinaböndin. Fáum árum seinna tók ég við formennsku í Stjörnuskoðunarfélaginu og leitaði þá gjarnan til Þorsteins með margvísleg málefni varðandi stjörnuathuganir og síðar meir stjarnmælingar, enda varð hann minn helsti velunnari um þær. Sú framvinda verður ekki rakin hér í þaula en hann valdi stundum að segja frá stjörnuathugunum undirritaðs á Almanaksvefnum, sem hann taldi athyglisverðar. Í ófá skipti heimsótti ég Þorstein á Raunvísindastofnun og þar kynntist ég óvenjulegri nákvæmni og heiðarleika sem einkennir góða vísindamenn. Í byrjun árs 2000 varð undirritaður við bón hans um að kynna stjörnuhiminninn í stjörnuveri sem Norræna húsið hafði leigt. Viðbrögð gesta urðu til þess að fáum árum síðar flutti ég inn stjörnuver til að kynna stjörnuhiminninn fyrir nemendum í skólum landsins. Er víst að ef bón Þorsteins hefði ekki borið að hefði aldrei orðið af því.

Á meðal áhugasviða Þorsteins í stjörnufræði voru ýmis háloftafyrirbæri – norðurljós, vígahnettir og loftsteinadrífur – fyrirbæri sem almenningur kemur auga á og tilkynnir. Þannig safnaði hann upplýsingum um þau og ákvarðaði oft brautir loftsteina og stefnur þegar þeir bárust inn í lofthjúp jarðar. Eitt sinn sagðist hann hafa fengið símtal frá íbúa á austurlandi sem hafði orði vitni að ægibjörtum loftsteini sem hann var sannfærður um að hafa hrapað í fjallið fyrir ofan. Sá vildi ákafur drífa sig af stað og leita loftsteinsins. Þorsteinn bað hann að doka við einn eða tvo daga en reyna lýsa stefnu loftsteinahrapsins, það og hann gerði. Úr upplýsingunum ákvarðaði Þorsteinn að téður loftsteinn hefði hrapað í hafið vestur af Færeyjum, og tilkynnti athugandanum ákafa að líklega yrði erfitt að finna hann. Sagan er sönn, en útgangspunkturinn var hversu gríðarbjartir loftsteinar geta orðið. Því til skýringar lýsti hann, eitt sinn á fræðslufundi um loftsteinadrífur sem hann hélt hjá Stjörnuskoðunarfélaginu, að orkuútleysing sem fælist í einu grammi af geimryki sem kæmi á ofurhraða inn í lofthjúpinn, samsvaraði því að 10 bílar keyrðu á 100 km hraða á steinvegg. Svona gat hann komið eðlisfræði á skiljanlegt mál, að maður man það enn, mörgum áratugum síðar.

Enginn Íslendingur starfaði jafnmikið að norðurljósarannsóknum og Þorsteinn. Þá fékk hann hóp sjálfboðaliða víða um land til að skrá norðurljós, svo og flugmenn. Á jarðeðlisfræðiárinu 1957-58 tók hann þátt í að setja upp alhvolfsmyndavél á Rjúpnahæð við Reykjavík. Önnur var sett upp á Eyvindará við Egilsstaði árið 1965 en flutt suður nokkrum árum síðar og sett upp í Leirvogi. Þrátt fyrir risjótt gengi í rekstri myndavélanna sýndu niðurstöðurnar hvenær norðurljós eru algengust í Reykjavík og að birta þeirra breytist þegar líður á nóttina uns komið er fram undir morgun. Þær gáfu vísbendingu um að norðurljósin mynduðu stundum kraga sem Ísland gengi inn fyrir að kvöldi en út fyrir að morgni. Þetta var áður en hugmyndin um norðurljósakragann var almennt þekkt og viðurkennd og má merkilegt heita að vísbending skyldi fást um svo hnattrænt einkenni frá einum athugunarstað. Þorsteinn var of varkár til þess að kynna þessa uppgötvun strax í vísindagrein en ef svo hefði orðið hefði hann öðlast heimsfrægð.

Þann 31. maí 2003 þáði ég að fljúga með honum og hópi áhugasamra á móts við hringmyrkva á sólu sem varð úti fyrir Norðvesturlandi. Veðurspár bentu sterklega til að í þann mund sem myrkvinn ætti sér stað yrði sól þegar hulin skýjum um allt land. Þrautaráðið var því að fljúga skýjum ofar til þess að sjá myrkvann. Stefán Sæmundsson flugstjóri, bróðir Þorsteins flaug vélinni og á meðal annarra áhugasamra þátttakenda um borð voru m.a. Svanhildur dóttir Þorsteins, og stjörnufræðingurinn Jay Pasachoff, sem hafði séð flesta sólmyrkva, þá yfir 40 talsins. Veðurspáin gekk eftir og þeir sem tóku flugið voru einu mannverurnar sem sáu þennan sérstaka hringmyrkva.

Á vefsetri Þorsteins og Almanaksvefnum má rekja hversu afkastamikill fræðimaður hann var. Svo fátt eitt sé talið þá birtast í greinum hans efni um tímann, sólina, norðurljós og stjörnufræði sem er ritað fyrir almenning. Hann var sérstakur íslenskumaður og vakti mikla athygli fyrir hæfni sína við að íslenska erlend fræðiheiti og að aðlaga tökuorð málinu. Var hann fyrstur að nota orðið tölva á prenti, en orðið hafði Sigurður Nordal búið til árið 1965. Þorsteinn var á meðal liðsmanna sem sömdu íslensk-enskar orðaskrár um eðlisfræði og stjörnufræði. Var hann meðal annars formaður orðanefndar Stjarnvísindafélags Íslands. Að mínu mati eru mörg íðorðanna svo vel úr garði gerð að þau lýsa stjarnfyrirbærum í rauninni betur en ensk tunga. Það sýnir svo ekki verður um villst hve íslenskan er þróttmikil.

Eitt sinn spjölluðum við um hve sjón daprast með aldri, en hún er auðvitað lykilatriði við að skoða stjarnfyrirbæri. Á námsárum sínum í Englandi hafði Þorsteinn leitað uppi Plútó og notað öflugan sjónauka í stjörnustöð Lundúnaháskóla. Leiðbeinandi hans prófessor C. W. Allen sýndi mikinn áhuga á að sjá Plútó sjálfur. Þeir reyndu stuttu seinna en Allen gat ekki með nokkru móti séð Plútó þó Þorsteini tækist það aftur. Það olli talsverðum vonbrigðum. Það sem gerði gæfumuninn var 30 ára aldursmunurinn á þeim. Undirritaður benti Þorsteini hins vegar á að hann væri líklega fyrstur Íslendinga að greina Plútó en því hafði hann ekki velt fyrir sér. Varð úr að hann ritaði um þetta grein sem hann birti á Almanaksvefnum

Í síðasta sinn sem ég heyrði í Þorsteini sagði hann mér að nú væri aðkomu hans að almanakinu lokið, eftir að hafa staðið að útgáfu þess í 60 ár. Ég svaraði til, þá nýorðinn sextugur, að hafa skilning á hve langur tími það væri. Góður vinur er horfinn á braut. Ég þakka honum lærdómsríka samfylgd í meira 30 ár.